Onlangs droeg wateronderzoeker Cees Kamp de rol van Stem van Water over aan natuurfilosoof Matthijs Schouten. Een dubbelinterview met twee waterwijzen.
De Embassy of Water is een samenwerking tussen verschillende overheden, maatschappelijke organisaties en ontwerpers. Sinds 2020 zit ook de Stem van Water aan tafel tijdens overleggen. Wordt een gesprek erg technisch of beleidsmatig, dan kan de Stem van Water een andere wending geven. Deze stem herinnert de aanwezigen dat water geen product is, maar een levende entiteit die we met respect behandelen. Wateronderzoeker Cees Kamp vertolkte in 2020 de Stem van Water en draagt zijn rol dit jaar over aan Matthijs Schouten, natuurfilosoof en bioloog.
Mensgericht denken
Schouten kreeg eind jaren zestig als biologiestudent al te horen dat er een mondiale milieucrisis was begonnen. Later deed hij onderzoek naar hoogveen in Ierland en zag de verwoesting van de afgegraven gebieden met eigen ogen. Dat kenmerkte zijn studietijd en gaf hem de inspiratie om te werken aan een betere wereld. “Jaren geleden,” zegt hij, “stond in het Nationaal Natuurbeleidsplan deze zin: ‘De Rijksoverheid neemt zich voor met de provincies afspraken te maken over welke natuur waar gerealiseerd gaat worden’. Ik las die zin vaak voor tijdens internationale lezingen en dan barstte de zaal in lachen uit.” Ook Cees Kamp schiet in de lach. Het is een voorbeeld van het mensgericht denken van deze tijd, legt Schouten uit. Het Westerse wereldbeeld is volledig geobjectiveerd: alleen de mens bezit een ziel en een geest, al het andere is in onze ogen geest- en zielloos en voor ons om te gebruiken. “Als we echt duurzame keuzes willen maken, dan zullen we eerst dat beeld moeten veranderen en weer echt leren contact te maken met de natuur,” stelt hij.
Water als levende entiteit
Dat echte contact met water had Kamp jaren geleden tijdens een reis naar Siberië. Hij zwom in de rivier de Katun en dronk eruit. Het water voelde en smaakte heel anders dan hij gewend was. Het wekte zijn nieuwsgierigheid. Na tientallen jaren onderzoek naar het revitaliseren van water, komt Kamp tot de conclusie dat water leeft. “Als we water gaan zien als een levende entiteit, dan gaan we er heel anders mee om. Dan moet water ook een stem krijgen. Eigenlijk heeft het al een stem, maar daar luisteren we nauwelijks nog naar.”
Schouten reageert verheugd op Kamps verhaal: “Wat ik heel opmerkelijk vind: ik kom van een andere route dan jij, maar we komen wel op ongeveer de zelfde plek uit.” Als student in Ierland zag Schouten dat prachtige veennatuurgebieden gedraineerd en vernietigd werden. Daar vroeg hij zich voor het eerst af: “Waarom gaan we in godsnaam zo met de wereld om? Waarom zijn we voortdurend bezig om ons eigen huis willens en wetens te vernietigen?” Daar gaf de biologie geen antwoord op. Daarom studeerde hij ook religiewetenschappen en filosofie en houdt hij zich sindsdien bezig met de relatie tussen mens en natuur.
Stem van water: “Who the hell do we think we are?”
Wat Schouten ontdekte, is dat we ons in het Westerse wereldbeeld hebben losgemaakt van de wereld waarin we leven. “Aristoteles (384 v. Chr.) onderscheidde de mens van al het andere door zijn denkvermogen. Vervolgens kwam in het Christendom zoveel nadruk te liggen op de eeuwige menselijke ziel, dat de ziel van de natuur verloren is gegaan. Descartes haalde vervolgens ook nog de geest eruit en wat overbleef was een verzameling redeloze, zielloze, geestloze dingen, met daarin één subject: de mens die wel rede, ziel en geest heeft.” Dat brengt Schouten bij de vraag: “Who the hell do we think we are?” Hij stelt dat dit wereldbeeld aan de basis staat van alle milieucrises waarin we nu leven.
Contact met de natuur herstellen voor een duurzame samenleving
Schouten geeft aan dat in het Aziatisch wereldbeeld niets op zichzelf staat en alles is verbonden. Water is daarin een belangrijk element. “Er is niets zo verbindend in deze wereld en in alle ecosystemen als water,” stelt Schouten.
Hoe verander je dat Westerse, destructieve wereldbeeld? “We moeten ons gaan afvragen wie we moeten worden om een duurzame samenleving te creëren voor onszelf en alle leven,” zegt Schouten. “Daarom vind ik een stem voor water, of een stem voor alles wat niet-menselijk is, een ongelofelijk belangrijk uitgangspunt als basis voor een duurzame toekomst. En bovendien ook gewoon vanuit liefde voor het leven en de wereld!”
“Ik denk als wij niet fundamenteel veranderen in onze relatie met de niet-menselijke wereld, en die gaan zien in termen van partnerschap, met respect voor de stem van het andere, dan blijven we klungelen.”
“Dan gooit de natuur er ons gewoon af,” voegt Kamp toe. “Ja, precies,” zegt Schouten. “Die mens wil gewoon niet meedoen. That’s the end.”
“Maar er is een manier om in gesprek met de natuur te kunnen werken,” aldus Kamp. “Als we de taal van de natuur weer leren en zien, dan besef ik dat de natuur een enorme bron van wijsheid is.”
Oefening baart kunst
Schouten is het daarmee eens. “Het is belangrijk dat we ons weer verbinden met de natuur en dat kan alleen maar door oefening.” Zo geeft hij vaak een opdracht aan mensen in het bedrijfsleven: neem elke dag een kwartier om zonder oordeel en zonder verwachtingen te kijken naar iets dat niet door de mens gemaakt is. Dat kan een boom zijn, een dier of een beekje. “Kijk alleen maar. Alleen maar waarnemen, een paar weken lang. Nou, ik vind de resultaten soms erg verheugend.” Hij vertelt over een ondernemer die deze opdracht in eerste instantie maar ‘soft gedoe’ vond, ‘een belachelijke oefening’, maar toch elke dag een kwartier lang naar een boom voor zijn huis keek. Deze man gaf toe dat hij na de oefening zijn huis niet meer uit kan zonder de boom te groeten. “En op dat moment is er al iets gebeurd,” zegt Schouten. “Er ontstaat weer een relatie.”
Een andere taal
“Het gaat om je wezenlijke ervaring van verbonden zijn met de wereld,” stelt Schouten. Om echt verbinding te maken gebruik je niet alleen je ratio, maar ook je intuïtie, gevoel, emoties, je zintuigen en zelfs een andere taal. “Je komt in de poëzie terecht, in de metaforen en de mythen. En dat is een andere manier van in de wereld zijn, een andere manier van duiden van de werkelijkheid. Dat hervinden van het betekenisvol in de wereld zijn, ik denk dat dat een van de grote opgaven is van onze tijd.”
Kamp geeft cursussen communiceren met de natuur en bevestigt wat Schouten eerder zei: “Je moet het echt weer leren, het is een ambacht. Als mensen werkelijk die communicatie gaan oefenen, dan komt er een verwondering terug. De rijkdom die mensen ineens zien en ervaren. Het kan je leven veranderen.”
Nieuwe rituelen rond de stem van water
Schouten vult aan dat je in je dagelijks leven ook rituelen kunt gebruiken om het contact met de natuur te herstellen. “Ik wil voorstellen dat we weer rituelen gaan invoeren rond water. We hebben onze relatie met de elementen en de seizoenen altijd gevierd met bijvoorbeeld voorjaarsrituelen en midwinterrituelen. Ik ben er erg voor dat we weer rituelen gaan invoeren rond onze relatie met de wereld, die ons voortdurend herinneren aan de kostbaarheid van deze verbindingen. Dat zou toch prachtig zijn.” Daar hoort volgens hem ook jaarlijks een moment van rouw bij, waarbij we stilstaan wat we de natuur allemaal aandoen.
Kamp onderschrijft het belang van rituelen. “De Stem van Water een plek geven in de Embassy of Water en deze overdracht jaarlijks doen, dat is ook een nieuw ritueel.” Kamp draagt de Stem van Water dit jaar over aan Schouten door het virtueel schenken van water.
Tekst: Marjolein Bezemer (Inkt & Aarde – tekst en journalistiek)
Foto: Marco Bianchetti
Video: Embassy of Water
Dit artikel verscheen in september 2021 bij de Embassy of Water voor de Dutch Design Week 2021.
Lees ook mijn andere artikelen over water, design, natuur en klimaatadaptatie.
