Boslandbouw: bomen als belangrijkste bondgenoot

Boeren in samenwerking met de natuur

“Ik ben geen supergoede boer, maar ik ben wel een goede pionier”, zegt Wilco, al ruim twintig jaar succesvol biologisch boer. “Ik doe een paar heel eigenwijze dingen waarvan ik hoop dat mensen dat willen kopiëren.” Boer in Natuur is een natuurinclusieve streekboerderij van 24 hectare, midden in natuurgebied de Maashorst op de hoge zandgronden van Brabant. De boerderij omvat sinds de start in 2017 verschillende vormen van boslandbouw, zoals een voedselbos en een heggenlandschap met eetbare soorten, in combinatie met melkkoeien, melkschapen en kippen. Ze maken zelf zuivel, havermout en muesli op de boerderij én ze zijn een proeftuin voor innovatieve, biologische, natuurinclusieve landbouwvormen.

Boslandbouw boost voor de biodiversiteit

Op een warme augustusdag in de tuin van de boerderij grazen een paar schapen om ons heen en klimt een rode kater op schoot. Wilco vertelt over zijn missie om te boeren in samenwerking met de natuur, voor een mooiere toekomst voor de volgende generatie. Hoewel hij nog veel moet uitzoeken over de combinatie landbouw en natuur, heeft hij één van zijn doelen al bereikt. In de afgelopen zeven jaar is er meer biodiversiteit ontstaan op de boerderij, dan in het naastgelegen natuurgebied. Dassen zijn teruggekeerd, er zitten beschermde kamsalamanders in de sloot en zeldzame vogels als de grauwe klauwier broeden jaarlijks op de boerderij.

Gezonde bodem

“Het klimaatprobleem is een gigantische dreiging. Het verlies aan biodiversiteit krijgt misschien minder aandacht, maar het is een heel duidelijk teken dat er iets misgaat”, vertelt Wilco. “Als er in de stad meer biodiversiteit is dan op het platteland, dan móeten de alarmbellen toch afgaan?” Hij geeft een duidelijk voorbeeld: “In het aangrenzende natuurgebied zijn de mollen verdwenen. Dat is geen goed teken, want waar mollen zijn, zijn wormen.” En wormen zijn cruciaal voor een vitale bodem. Een gezonde bodem heeft een humusrijke toplaag die regenwater als een spons opneemt. Regenwormen maken gangen in de bodem waardoor het water nog dieper door kan sijpelen. “Toen we startten op een voormalige maisakker zat er geen leven in de bodem. Maar door simpelweg kruidenrijk grasland en rijen met fruit- en notenbomen aan te planten, is de bodem weer tot leven gekomen. De regenwormen zijn teruggekeerd, en daarmee ook de mollen en de dassen.”

Grote oogst op arme grond: hoe doe je dat?

Naast het vergroten van de biodiversiteit, wil Wilco meer oogst genereren dan de gangbare biologische boer. Maar daarvoor moet hij nog een paar jaar wachten tot de bomen volgroeid zijn. “Het is een zoektocht”, zegt hij. “De zandgrond in het gebied is arm, heel erg arm”, en niet overal geschikt voor akkerbouw. Maar het leent zich wél voor extensieve veeteelt in combinatie met het telen van fruit en noten van bomen en struiken. “Als je op dit soort arme gronden met weinig input toch voedsel wilt produceren, dan moet je de natuur kopiëren. Wat ik nodig heb is een uitbundig bodemleven omdat ik zelf geen voeding voor de planten toevoeg.” Bodemleven als micro-organismen, schimmels en bacteriën helpt de grond luchtig en vruchtbaar te worden. De diepwortelende gewassen zoals bomen en struiken dragen daar ook aan bij door mineralen uit de diepte omhoog te halen.

Wat zijn voedselbossen en agroforestry?

Agroforestry, of boslandbouw, is een verzamelnaam voor landbouwmethoden waarin je met veel verschillende soorten eetbare bomen en struiken de natuur nabootst. De meest intensieve vorm van agroforestry is een voedselbos. Bomen, struiken, kruiden en klimplanten staan dicht op elkaar en imiteren een vruchtbare bosrand. Het doel van boslandbouw is om ecologisch en economisch meer rijkdom te creëren dan de gangbare, monocultuurlandbouw. Dat betekent dat er (als de bomen volgroeid zijn) meer wordt geproduceerd per hectare en dat er meer plant- en diersoorten kunnen leven. Bij Boer in Natuur staan de meeste bomen en struiken in rijen, zodat het overzichtelijk blijft en het oogsten eenvoudiger is. Wilco heeft percelen ingericht met lanen fruit- en notenbomen die enkele meters van elkaar staan: de voedselbossen. Andere percelen hebben 25 meter ruimte tussen de rijen. Dat is een andere vorm van agroforestry: een heggenlandschap. Op die tussenstukken grazen een handvol koeien en schapen en verbouwt hij haver.

De heggen met veel verschillende soorten bomen en struiken geven niet alleen voedsel voor mensen, maar ook schaduw en voedsel voor de dieren. Sommige delen fungeren als voederheggen: droogteresistente struiken waar koeien zelf aan grazen. De planten bevatten onder andere mineralen die ze niet uit gras halen. “Daarnaast hebben koeien een prikkel nodig van bladeren en takjes in hun pens om eten te verteren door hun vier magen.” De heggen hebben ook een belangrijke functie als windbreker. Wind vergroot de verdamping van water, en veroorzaakt droogte. Een heg houdt wind tegen en zorgt ervoor dat gewassen erachter in de luwte beter groeien.

Waarom is diversiteit belangrijk in veerkrachtige landbouw?

“Eigenlijk is landbouw heel simpel”, zegt Wilco. “We zetten zonlicht om in voedsel.” Maar tijdens het gesprek tussen de grazende schapen, wordt duidelijk dat Wilco streeft naar een complex landbouwsysteem om zo veerkrachtig mogelijk te kunnen zijn. Diversiteit is daarbij het sleutelwoord: veel verschillende gewassen en een rijkdom aan leven boven en onder de grond. Doet hij dat om weerbaarder te worden tegen de gevolgen van klimaatverandering? Hij lacht, het spreekt voor zich. “Boeren hebben de fantastische kans om iets te doen dat direct helpt. We kunnen koolstof vastleggen, biodiversiteit vergroten, voedsel produceren en het creëren van een rustige, mooie plek waar mensen van kunnen genieten. Het is niet ingewikkeld wat ik doe. Wat de natuur doet, dát is ingewikkeld en complex en bijzonder.”

Keuze voor veerkrachtige plantsoorten

Verschillende soorten gewassen en producten geven het bedrijf de flexibiliteit om weersextremen aan te kunnen. Bijvoorbeeld: bij late nachtvorst bevriezen bloesems en geven sommige fruitbomen geen vruchten, maar vroege soorten hebben al eerder in bloei gestaan en hebben dus geen last van de vorst. De bomen die geen vrucht dragen, steken hun energie in groei en worden sneller sterk. “Je kunt niet alleen maar notenbomen neerzetten, want straks komt er een ziekte. In een complex bedrijf betekent die ene tegenslag niet meteen je nekslag. Heb je de film Biggest Little Farm gezien? Daar zien ze elk probleem hebben, dat vier jaar later de oplossing voor een ander probleem blijkt te zijn om een natuurlijk evenwicht te hervinden. Zo moet je denken.”

Wilco kiest niet alleen voor veel verschillende soorten planten, maar hij zoekt ook specifiek naar fruitsoorten die bestand zijn tegen arme, droge grond en weersextremen. Hij verbouwt nu onder andere kweepeer, pawpaw, kroosjespruim en honingbes. Verschillende soorten gewassen naast of door elkaar telen, heet een polycultuur. Het is de tegenhanger van de bekendere monocultuur, zoals akkers vol mais. Bij ziektes, plagen en extreem weer is een veld met maar één gewas kwetsbaar.

Wat zijn de voordelen van een vitale bodem?

Meerjarige gewassen zoals bomen en struiken, zijn weerbaarder tegen hitte, droogte en wateroverlast omdat ze dieper wortelen. Daarnaast creëren ze met hun bladeren schaduw en dus verkoeling, en geven de gevallen bladeren in de herfst voeding en structuur aan de bodem. De sponswerking van de bodem groeit daardoor elk jaar. “Het maakt nogal uit of planten hun voeding en water uit een bodemlaag van 20 centimeter of 80 centimeter kunnen halen.” Zonder ploegen en spuiten herstelt de bodem en komen wormen, schimmels en bacteriën terug. Die helpen de planten beter te groeien en zorgen ervoor dat er meer regenwater kan worden opgevangen. Dat is niet alleen handig in natte tijden, maar vormt tegelijkertijd een buffer in droge tijden. “Elke procent organische stof die je toevoegt aan de bodem, betekent dat er honderdduizenden liters extra vocht vastgehouden kan worden.”

Meer bomen in de landbouw

Hoewel het jonge bedrijf nog volop in ontwikkeling is, is er een grote toestroom van bezoekers die interesse heeft in agroforestry. “Twee weken geleden zat ik bij een melkveehouder met 300 koeien aan tafel, om voederheggen aan te planten. Waanzinnig! Ik heb met mijn kleine gedoetje hier wel geleerd wat je wel en niet moet doen. Als zij dat in het groot gaat doen, nou! Het gaat niet om deze boerderij, het gaat erom dat het groter groeit. Ik hoop dat de kinderen van nu nog een toekomst hebben. Daar doe ik het voor.”

Meer weten?

Boer in Natuur
Video over Wilco en agroforestry
Agroforestry Netwerk
Agroforestry Nederland
Driejarig onderzoek naar voedselbossen
Onderzoek naar voedselbossen Wageningen University & Research
Regeneratieve Landbouw
Film Biggest Little Farm

Tekst: Marjolein Bezemer
Foto’s: Boer in Natuur