Wat zijn natuurlijke klimaatbuffers? “Zet de natuur in als oplossing tegen overstromingen”

Dit artikel is geschreven door Marjolein Bezemer in opdracht van Klimaatadaptatie Brabant.

Voordelen van natuurlijke klimaatbuffers

Nederland heeft lange tijd gevochten tegen het water. Het wordt steeds duidelijker dat alleen technische oplossingen niet meer toereikend zijn voor de klimaatscenario’s die het KNMI schetst. Het RIVM stelt in het rapport “Overstromingsrisico als ruimtelijke opgave” dat technische oplossingen vaak nadelen veroorzaken voor het milieu zoals verdroging, lawaai en verstoring van het ecologisch evenwicht. Natuurlijke buffers bieden niet alleen ruimte voor overtollig water, maar ook voor een grotere biodiversiteit: in deze natuurgebieden komen veel dier- en plantsoorten voor. Het landschap wordt mooier en biedt mogelijkheden om te wandelen en te fietsen. Bovendien vormt zo’n gebied een waterbuffer voor droge tijden.

Natuurlijke klimaatbuffers in het Geuldal

“Natuurlijke klimaatbuffers hebben de toekomst”, zeggen daarom verschillende natuurorganisaties als Natuurmonumenten, ARK Rewilding Nederland en Wereld Natuurfonds. Zij hebben in samenwerking met andere partijen de coalitie Natuurkracht opgericht om natuurlijke maatregelen uit te voeren en om onderzoek te laten doen naar de werking van natuurlijke klimaatbuffers in het Geul- en Gulpdal in Zuid-Limburg. Die plek werd in de zomer van 2021 getroffen door hevige regenval en overstromingen van beken en rivieren.

“Een natuurlijker landschap maakt het Geuldal veiliger”

Het onderzoeksrapport ‘Water vasthouden en vertragen in het Geuldal’ komt met een heldere conclusie: “Een natuurlijker landschap maakt het Geuldal, inclusief de zijdalen zoals het Gulpdal, veiliger. Er is een kleinere kans op wateroverlast en nadelige effecten van droogte door aanpassingen in inrichting en gebruik van het landschap.” Bovenstrooms natuurgebieden creëren die regenwater als een spons opnemen, helpt om in het dal overstromingen tegen te gaan. Overigens werkt het verbeteren van de sponswerking van de bodem ook voor stedelijk en landbouwgebied.

“Voor natuurlijke maatregelen is ruimte nodig”

Hoewel deze natuurlijke oplossingen meerdere doelen dienen én vaak goedkoper zijn dan technische ingrepen, is het niet voor iedereen de eerste keuze. “Het is wel een beetje knokken voor erkenning van deze aanpak”, zegt Hettie Meertens van ARK Rewilding Nederland. “Onder andere omdat het bij natuurlijke maatregelen moeilijker kan zijn om exacte berekeningen uit te voeren.” ARK Rewilding Nederland is in samenwerking met andere natuurorganisaties al jaren bezig met het ontwikkelen van natuurlijke buffers in de omgeving van het Geuldal. “Voor natuurlijke maatregelen is ruimte en tijd nodig. Kies je voor een oplossing op een kleine oppervlakte, dan kom je vaak uit op een technische maatregel. Die keuze hangt meestal af van budget en tijdsdruk. Toch kunnen technische en natuurlijke oplossingen elkaar soms goed aanvullen.”

“Als de beek overstroomt, dan is er ruimte voor het water om te verblijven”

Hoe ziet een natuurlijke klimaatbuffer er in de praktijk uit? Meertens is betrokken bij verschillende projecten in het stroomgebied van de Geul, zoals bij een gebied in België. Samen met een Belgische natuurorganisatie heeft ARK Rewilding Nederland daar oevergronden en hellingen langs de Geul gekocht en omgevormd tot natuurgebied. Met zeer extensieve begrazing kan de natuur daar zelf verder ontwikkelen.

“Het resultaat is een heel mooi mozaïeklandschap met bosjes, struwelen en graslanden waar je in droge tijden prachtig kunt wandelen. Als de beek overstroomt, dan is er ruimte voor het water om te verblijven. Bovendien gaat water dat buiten de oevers treedt veel langzamer stromen omdat het de breedte in kan. En omdat het wordt tegengehouden door de ruwe vegetatie. We zien een overstroming op die plaats dan ook niet als schade, want de natuur kan dat water gewoon opvangen. Bovendien helpt dat niet alleen in natte, maar ook in droge tijden.” Meertens benadrukt dat natuurlijke maatregelen niet alleen in beekdalen kunnen worden toegepast. “Dit is nog maar een stukje van de oplossing. We moeten ook in de haarvaten, in de brongebieden en op de hogere plateaus aan de slag. Daar begint het mee, de regendruppels goed in de bodem laten trekken op de plek waar ze vallen.”

Betere waterkwaliteit met natuurlijke maatregelen

Natuurlijke maatregelen hebben als bijkomend voordeel dat er geen mest- en gifstoffen in het gebied voorkomen, zodat de waterkwaliteit van de beek verbetert. Wortels van natuurlijke graslanden en struwelen houden de bodem beter vast, zodat er geen modderstromen ontstaan. Daarnaast groeien er bomen langs het water, die met hun schaduw de watertemperatuur laag houden in de zomer. “We combineren hier waterberging met doelen van de Kaderrichtlijn Water en Natura2000, en we stimuleren recreatie en ecotoerisme.”

Nature Based Solutions in het Nederlands rivierengebied

In 2021 presenteerde Deltares al een rapport over Nature Based Solutions in het hele Nederlandse rivierengebied. Daarin wordt, net als door Natuurkracht, gepleit voor het geven van ruimte aan de rivieren en het inzetten van uiterwaarden als natuurlijke buffers. Het laten meanderen van rivieren en beken is belangrijk om de stroming van het water te vertragen. Zulke natuurlijke oplossingen zijn niet alleen goedkoper dan het verhogen van dijken, maar leveren ook een grotere soortenrijkdom, een bloeiend landschap en een gezonde bodem op.

Water en bodem sturend

Ook in Noord-Brabant worden natuurlijke klimaatbuffers ingezet. Deze natuurlijke aanpak past goed bij het nieuwe principe ‘water en bodem sturend’. “Als we echt water en bodem sturend werken, dan hebben we per definitie geen wateroverlast meer”, zegt Mike Heijnen, beleidsadviseur Klimaatadaptatie bij Waterschap Aa en Maas. “Je geeft het landgebruik dan zo vorm dat we daar minder overlast van het water ervaren en dat de kans op wateroverlast kleiner wordt op andere plekken.” Dat heeft Waterschap Aa en Maas onder andere gerealiseerd met het project het Dynamisch Beekdal. In samenwerking met de provincie Noord-Brabant, verschillende gemeentes en natuurorganisaties, heeft de rivier de Aa daar meer ruimte gekregen om te meanderen en uit te dijen. Net als in het Geuldal is daar natuur hersteld.

Meer Brabantse voorbeelden

Ook de Hoogwateraanpak ’s-Hertogenbosch is een mooi voorbeeld van een natuurlijke klimaatbuffer. Het herstel van de natuur rond de Moerputten en het Vlijmens Ven kreeg in dit project alle aandacht. Deze natte natuur is ook zeer geschikt gebleken als waterbergingsgebied en werd zelfs aangemerkt als Natura2000-gebied. “Dat is een mooie combinatie van meervoudig ruimtegebruik, want daar zullen we in dit drukke land meer naartoe moeten”, aldus Heijnen.

Zo is er ook een natuurlijke maatregel ingezet om de kern van de gemeente Someren te beschermen tegen wateroverlast door zware regenbuien. “Daarvoor is een buffer aangelegd die voorkomt dat het regenwater te snel in de Aa stroomt. Door de buffer is het mogelijk het water bovenstrooms, buiten de kern vast te houden en te vertragen”, vertelt Heijnen.

Water de ruimte geven

Ingrid Rijkers, projectmanager bij dit waterschap: “Als de bodem helemaal verzadigd is omdat het zoveel geregend heeft, dan kan het nergens meer naartoe en stroomt het af. In ons geval, in Brabant, stroomt het dan naar het laagste punt en dat is de delta rondom Den Bosch. Een omschakeling naar een meer natuurlijker systeem is nodig, maar kost tijd en is niet van de een op de andere dag gerealiseerd. Het is dus belangrijk om naast korte termijnoplossingen, ook bezig te zijn met de lange termijn.”

Heijne vult aan: “Het werk dat we doen voor de Kaderrichtlijn Water helpt bij het vormen van natuurlijke klimaatbuffers. Een beek die ecologisch goed functioneert, draagt ook bij aan een klimaatrobuust watersysteem. Bovendien geeft het een landschappelijke kwaliteit, een belevingswaarde.”

“Nu beginnen met watertransitie”

“We zien nu dat een natuurlijke inrichting een stuk robuuster is, dan wanneer je er tegenin werkt”, zegt Heijnen. “We komen terug van de maakbaarheidsgedachte, we zitten aan de grenzen van ons watersysteem. En we zullen dat dus meer ruimte moeten geven. Dat levert allemaal mooie dingen op: klimaatrobuust, maar ook een mooi landschap. In Limburg noemen ze dat ‘werken met de natuur’, wij noemen dat ‘water en bodem sturend’. Dat draagt ook bij aan de wateroverlast-opgave bij Den Bosch. Maar helemaal voorkomen kunnen we het niet, want we zien dat de opgave steeds groter wordt door klimaatverandering. Daarom is het belangrijk dat we nú beginnen met de watertransitie.”

Tekst: Marjolein Bezemer
Foto’s: Hettie Meertens, ARK Rewilding Nederland